Ter verdediging van het raadgevend referendum, en de democratie. Voor de wet wordt afgeschaft…

Sinds mijn enthousiasme voor het Oekraïnereferendum kom ik voortdurend in situaties waarin ik moet uitleggen waarom ik toch zo’n fan ben van iets waar veel mensen of weerzin tegen hebben, of domweg niet lang over hebben nagedacht. En dat is prima. Inmiddels staan we aan de vooravond van het afschaffen van het raadgevend referendum en is er een goede kans dat de Eerste Kamer met een kleinst mogelijke meerderheid dit instrument afschaft. Vandaar een laatste poging om mijn zienswijze nog maar eens te delen. Ter leering ende vermaeck. En om mijn verantwoordelijkheid als burger te nemen om op zijn minst een poging te doen een bijdrage te leveren aan een betere democratie.

Een paar overdenkingen
We leven in een bestuurdersland, waarbij de meeste organen die overheidsgelden uitgeven zogeheten Quangos zijn. Quasi-non-gouvernementele organisaties. Voornamelijk ZBO’s, zelfstandige bestuursorganen, waar burgers weinig over te zeggen hebben, waar veel geld in omgaat van diezelfde burgers en bedrijven, en waar de benoemingen lopen via instanties waar mensen werken die we niet gekozen hebben.

We leven in een democratie, maar veel meer dan eens in de vier jaar je stem uitbrengen komt er doorgaans voor de meeste burgers niet bij kijken. Mocht je wat actiever willen zijn dan kan je lid worden van een partij (of er zelf een oprichten) en proberen een bijdrage te leveren via flyeren, vergaderen en met een beetje mazzel profileer je je zo dat men je als een ‘potential’ ziet en beloont met wat meer kansen op een baantje of een politieke carrière. En dan heb je het verder qua mogelijkheden wel zo’n beetje gehad.

In een gezonde democratie zou je een pers moeten hebben die de staat controleert en scherp houdt. Ik heb sterk het gevoel dat de afgelopen 30 jaar die controlerende taak van de pers fors kleiner geworden is. Hetgeen de krachten die dit land besturen, het politieke systeem en de bestuurders eromheen doorgaans goed uitkomt. Nu gaan er veel dingen heel goed in dit land. Net zoals er veel dingen mis gaan in dit land. Van de goede dingen genieten en profiteren we, en horen we weinig. Van de slechte dingen bereikt van alles met regelmaat de pers in tijden van ophef. Slecht nieuws verspreidt zich nu eenmaal veel sneller dan goed nieuws.

Zonder nou dramatisch te gaan doen over de kloof tussen overheid en burger, vind ik dat het anno 2018 echt een heel goed idee zou zijn als de politiek-bestuurlijke werkelijkheid en dat wat ik de maatschappelijk-technologische werkelijkheid noem wat dichter bij elkaar zouden kunnen komen. Ik had al eens gepleit voor het opheffen van ministeries en het versterken van de provincies of regio’s. Omdat er behoorlijk veel bewijs is dat als lijnen tussen bestuur en burger korter zijn, er veel dingen beter, goedkoper en sneller gaan dan wanneer je op grote afstand in Den Haag beslissingen neemt over zaken die je maar lastig kunt waarnemen omdat je er te ver van afstaat.

Het raadgevend referendum
Zoals gezegd, we mogen eens in de vier jaar stemmen voor de Tweede Kamer. Tenzij de boel daar in de soep loopt, dan mag het eerder. Doorgaans krijgt de partij waarop je stemt te weinig stemmen. In tijden van een toenemend aantal kleine partijen zal dat steeds meer de praktijk zijn. Daarna begint doorgaan een lang ritueel proces waarin er een coalitie gevormd moet worden. Mocht jouw partij daar een rol in spelen, dan is het meestal niet met partijen waar je de voorkeur aan gegeven zou hebben, maar soit, het is nu eenmaal niet anders en er moet ook nog geregeerd worden. Uiteraard zijn er achter de schermen compromissen bereikt, is er water bij de wijn gedaan en hup, het land kan weer geregeerd worden. En natuurlijk gaat het kabinet voortvarend aan de slag met het regeerakkoord en moeten er snel flinke resultaten bereikt worden. Want voor je het weet keert het tij of is er weer gelazer en valt er een kabinet. Als het regeren wel ‘goed’ gaat, komen we er als burger niet meer aan te pas en hoeven we pas vier jaar later opnieuw te stemmen.

Maar zo heel af en toe (of iets vaker), dan halen die lui waar je je stem op had uitgebracht, eenmaal aan de macht, zaken uit waarvan je oprecht als burger denkt: “Hee! Wacht eens even, dat was niet mijn bedoeling toen ik op jullie stemde! Het druist zelfs in tegen mijn principes, en zelfs tegen alles waar de partij voor staat! Als ik dat had geweten dan had ik nooit op jullie gestemd.”

“Moeten we daar niet toch even met zijn allen over praten, vanwege het zwaarwegend belang voor alle burgers?”

En hiervoor bestaat een prachtig instrument: Het raadgevend referendum. Een jong instrument, waar we nog maar nauwelijks ervaring mee hebben. En met dit instrument, geven we burgers de kans om hun mening te geven, niet alleen eens in de vier jaar, maar ook in de tussentijd. Het werkt als volgt:

Burger: “Hey Den Haag, leuk bedacht, maar is dit wel een goed idee? Moeten we het er niet even over hebben met zijn allen? Want zo’n Donorwet is best ingrijpend.”

Den Haag: “Nee hoor, het gaat prima, dank je, maar we hebben er heus goed over nagedacht.”

Burger: “Ja maar, ik vind het heel stom dat jullie dit doen en volgens mij vinden meer mensen dat.”

Den Haag: “Jammer dan, het land moet nu eenmaal geregeerd worden, over een paar jaar mag je weer stemmen.”

Burger: “Ja maar, ik vind het echt héél erg belangrijk dat jullie er extra over nadenken!”

Den Haag: (met frisse tegenzin) “Nou, vooruit. Als er tienduizend mensen binnen een paar weken nadat we de wet door de Eerste- en Tweede-Kamer hebben geloodst, de Koning zijn krabbel er onder heeft gezet en de wet in de Staatscourant heeft gezet, een brief in een enveloppe stoppen en opsturen aan de kiesraad, dan kunnen we erover praten.”

De burger die echt hart voor de zaak heeft moet dan flink aan de bak, hij moet andere mensen gaan overtuigen en hopen en bidden dat negenduizendnegenhonderdnegenennegentig Nederlanders het ook een goed idee vinden en ook een brief gaan sturen naar de kiesraad in Heerlen. (Hoe de toezicht bij de Kiesraad en bij PostNL op een eerlijke telling van die tienduizend handtekeningen met correcte NAW-gegevens van stemgerechtigde burgers geregeld is weet ik eigenlijk niet, maar laten we er maar van uitgaan dat het er heel eerlijk aan toegaat.)

Mocht je er binnen de gestelde termijn in slagen om tienduizend correcte brieven naar de kiesraad te sturen, dan begint de volgende ronde. Je moet dan binnen zes weken driehonderdduizend(!) handtekeningen verzamelen op losse A4-tjes met wederom correcte NAW-gegevens van stemgerechtigde mensen. Mocht je daar in slagen, dan is de overheid verplicht tot het houden van een referendum waarbij alle stemgerechtigde Nederlanders hun stem mogen uitbrengen met een Ja of Nee tegen de voorgenomen wet. En als 30 procent van de stemgerechtigde Nederlanders komt opdagen en een geldige stem uitbrengt (dus netjes binnen de lijntjes van Ja/Nee kleurt, of blanco stemt), dan moet het kabinet officieel nog eens goed nadenken over die wet waar de burgers van zeiden: “Is dat wel een goed idee?” En vervolgens mogen de leden van het kabinet nog steeds hun eigen afweging maken en kunnen de uitkomst naast zich neerleggen.

Maar dat stelselmatig doen, is electoraal erg tricky. Als je dat te snel en makkelijk doet, raak je de mensen die op jouw partij stemden kwijt bij de eerstvolgende verkiezingen. En als je niet uitkijkt, krijg je tussendoor bij de Provinciale Statenverkiezingen nog een probleem erbij, want de stemmen die je daar verliest zorgen voor minder zetels in de Eerste Kamer, waardoor je macht om een wet door de Eerste Kamer te loodsen afneemt (iets wat voor D66 momenteel een reële dreiging is).

Er zijn vele discussies mogelijk over wat nou een goede democratie is. En welke vormen ideaal zijn. Maar feit is dat we momenteel naast het vierjaarlijkse stemmen, maar één middel hebben om regerende politici tussentijds te wijzen op een zwaarwegend belang. En du moment dat tienduizend burgers zo ver willen gaan dat ze een brief sturen naar de kiesraad én driehonderdduizend burgers zeggen: “Wacht even, Den Haag, we moeten het er echt even over hebben” dan hebben we het er tenminste over gehad met zijn allen. En komt er een brede discussie op gang over het onderwerp, met uiteraard drogredenen, populistische uitspraken, en vele andere vormen van opportunisme, maar wordt er tevens tijdelijk een vergrootglas gelegd boven de voorgenomen wet. En in een gezonde democratie lijkt me dat een hele goede zaak. En dat gemor over kosten van zo’n referendum? Ach, wat mag een goed werkende democratie kosten? We geven toch al miljarden uit aan zaken die best anders kunnen, dus volgens mij valt het best mee.

En nu komt er, wellicht voor de laatste keer een kans om de werking van zo’n referendum te toetsen. Als we een beetje opschieten met z’n allen, dan kunnen we nog een referendum over de Donorwet houden. Typisch een wet met veel impact. Ik ben voor orgaandonatie, maar deze wet rammelt en is met de kleinst mogelijke meerderheid door de kamers geloodst. We zagen bij het referendum over de Sleepwet (ik mocht er nog over in debat met de bedenkers van de wet raadgevend referendum) dat we heel goed zonder teveel hysterie zo’n wet onder het vergrootglas kunnen leggen. En in debat met elkaar alle voors en tegens nog kunnen afwegen. En dat Den Haag, althans op zijn minst minister Ollongren, niet geheel open en zuiver was over de implicaties en impact van de Sleepwet was. En juist daarom die extra toets of het gesprek met de burgers zo belangrijk is.

Ik hoop dat de senatoren in de Eerste Kamer nog eens diep nadenken over of het afschaffen van de wet raadgevend referendum wel een goed idee is. En dat jullie willen helpen, door een brief aan de Kiesraad te sturen, opdat we nog een laatste maal de werking van dit democratische instrument kunnen ervaren en ervan kunnen leren.

Het formulier kun je hier downloaden: https://www.referendumovereenwet.nl/wetten/33506

Na het printen is het een goed idee om even een foto op social media te zetten, met de hashtag #donorwet erbij. Bij gebrek aan beter, een handige manier om te checken of we al een beetje in de buurt van de tienduizend handtekeningen komen…

!!!!!!!!!! EDIT 4 april: Tekenen kan inmiddels ook elektronisch! Op hartvoordemocatie.nl  !!!!!!!!!